Урок 17. Прошедшее категорическое время -di. Числительные.

[Renata]

Урок 17.
Прошедшее категорическое время -di.
Числительные.

Словарь к уроку

Эти слова необходимо запомнить

Стадион - stadion
танец - rəqs
дворец - saray
месяц / луна - ay
площадь - meydan
учить / узнавать - öyrənmək
обучать - öyrətmək
танцевать - rəqs etmək
кинотеатр - kinoteatr
трудный - çətin
ничего - heç nə
каждый - hər
язык - dil
русский - rus
республика - respublika
экскурсия - ekskursiya
сходить / спускаться - düşmək
для (послелог) - üçün
потому что - ona görə ki
этаж - mərtəbə
поэтому - ona görə
лёгкий - asan
класть - qoymaq
никогда - heç vaxt
вместе - bir yerdə
время - vaxt
кружок - dərnək
история - tarix
центр - mərkəz
вещь - şey

[Tаira]

Учим новые слова

Активный словарь в картинках

еще картинки открыть

Скрытый текст. Необходимо зарегистрироваться

[Renata]

Грамматика

Прошедшее категорическое время -di

В этом уроке рассмотрим прошедшее категорическое время. Мы уже познакомились с ним в 12 уроке: форма -id-, означающая -был- и ее изменение по лицам.
Однако общим правилом образования прошедшего категорического времени является четырехвариантный суффикс -di-. Азербайджанская грамматика, квалифицируя это время как категорическое, предполагает одноразовое действие, которое, как факт, имело место и завершилось в прошлом.

Различие между действиями -miş- и -di- по характеру ситуативное. -miş- группа суффиксов подразумевает некоторую определенность во времени совершения действия, что после него ожидается какое-то другое действие как результат (цель, следствие) и имеет какое-то отношение к настоящему моменту. Оно носит повествовательный характер. Кроме того, -miş- группа обозначает действие, которое произошло раньше действия, выраженного суффиксами -di- группы.

Например:

Mən ona demişəm
Я сказал ему (время действия в неопределенном прошлом. Но ОН уже знает и что-то предпримет.)

Mən ona dedim
Я сказал ему (время действия ближе к настоящему моменту. И это просто информация о совершившемся действии в прошлом)

Если указывается время прошлого действия, в разговорной речи обе формы могут употребляться в зависимости от его категоричности или неопределенности. Их перевод на русский язык совершенным видом глаголов (сделал) усложняет их дифференциацию в употреблении. При рассказе в данный момент о прошлых событиях и, естественно, имеющих отношение к этому моменту, следует пользоваться -miş- группой суффиксов.
Спряжение глаголов (слов-действий) с суффиксами -di- также изменяется по лицам. Буквы-звуки -i, ı, ü, u- выпадают.

Mən evə get-di-m Я пошел домой
Sən evə get-di-n Ты пошел домой
O evə get-di Он/она пошел домой
Biz evə get-di-k Мы пошли домой
Siz evə get-di-niz Вы пошли домой
Onlar evə get-di-(lər) Они пошли домой

Отрицательная форма образуется теми же суффиксами -ma, mə- сразу после корня глагола:
Mən gör-düm - mən gör-mə-dim
Sən ye-din - sən ye-mə-din

Запомните, что ударение всегда переходит с суффикса на последнюю гласную корня глагола:
danışdım - danışmadım

[Renata]

Письменные упражнения

Упражнение 1. Образуйте прошедшую форму глаголов - во всех лицах, а также дайте отрицательную форму глаголов

Baxmaq, yazmaq, işləmək, danışmaq, yaşamaq, oxumaq, durmaq, demək, qulaq asmaq, getmək, gəlmək, gəzmək, bilmək, catmaq, götürmək, yatmaq, unutmaq.

Упражнение 2. Ответьте на вопросы, обращая внимание на вид действия. Переведите.

Пример:
Sən indi nə edirsən? İndi mən məktub yazıram.

1. O dünən nə etdi? (пойти в лес)
2. Siz gündüz nə edirsiz? (купаться в море)
3. Biz səhər nə etmişik? (прогуляться с собакой)
4. Onlar səyahətdən sonra nə etdilər? (отдохнуть в гостинице)
5. Elnur, dünən axşam mən səni harada gördüm? (увидеть меня на улице)
6. İradə səhər haraya gedir? (идти в университет)
7. Sən hansı mühazirəyə qulaq asmışsan? (не пойти в университет)
8. Uşaqlar axşam nə etdi(lər)? (посмотреть телевизор)
9. Siz üç gün bundan qabaq nə etdiniz? (взобраться на верх горы)
10. Fəhlələr zavodda nə edirlər? (работать)

Упражнение 3. Переведите ответы, обращая внимание на употребление времени

1. Sən xaraya ekskursiyaya getmişsən? Sən oraya nə üçün getdin? Я пошел на экскурсию в музей истории. Я увидел много интересных вещей.
2. Sən bu gün "Azerbaycan" kino-teatrında olmuşsan? Sən orada hansı filmə baxdın? Нет. Я ничего не посмотрел.
3. Sən aşağı mərtəbəyə düşmüşsən? Sən oraya niyə düşdün? Да, я спустился вниз. Я встретил своего отца.
4. Sən meydanda olmuşsan? Mitinq necə keçdi? Да, я был. Он прошел очень хорошо.
5. Sən ingilis dilini öyrənmişsən? Xeyri nə oldu (Какова была польза?)? Да, выучил. Я поехал заграницу.
6. Sən xalçanı dəyişmisən? Onlar sənə nə qədər verdilər? Да я купил другой. Я отдал 100 долларов.
7. Sən kiminlə danışmışsan? O nə dedi? С твоим братом. Он ничего не сказал.

Упражнение 4. Раскройте скобки и переведите предложения

1. Bizim institutda xarici (языки)(кружок) var. Tələbələr orada ingilis, fransız, (русский) və ayrı (языки)(учим). Dərslərdən sonra bizim (время) var və mən Lalə ilə (вместе) ingilis (язык)(учат). Bizim bir xarici müəllim (обучает). Əvvəlcə biz (танец)(кружок) getdik. İki-üç (месяца) orada qaldıq. 5-6 xarici (танец)(выучили), çox yaxşı da (в республиканском дворце)(станцевали). Sonra bildik ki, aşağı (этаж) bu (кружок) də var. (Поэтому) biz (из кружка танцев) çıxdıq və oraya getdik.
2. Bir gün yayda biz xarici ölkəyə səyahət etdik. Bu ölkənin bir neçə qəşəng şəhəri və ayrı yerləri var. Qəşəng şəhərlərdən biri Parisdir. Biz bu şəhərlərin (центры) ilə tanış olduq, (площади) gördük, (исторический) muzeylərinə (на экскурсию) getdik, (на стадионах) da olduq, (никогда) bir yerdə qalmadıq. (Потому что), 7 gün (время) var idi. (Каждый) gün səhər çıxırıq və axşama qədər ya (кинотеатр), ya da şəhər (дворец) gedirik. Bizim bir neçə turistlərimiz onların (язык) bilir. Ancaq mənim (для) onların (язык) çox (трудный). (Каждый) gün mən mehmanxanada aşağı (спускаться) səhər yeməyini yemək (для) və (каждый) gün bir qadınla rastlaşıram. Biz tanış olduq. O, deyir ki, onların (язык) çox (лёгкий). Onun nəyi (легкий)? Bilmirəm. Mən (ничего) (выучил).

[Sitara]

Грамматика. Числительные.

Вспомним числа до 10:
1-bir
2-iki
3-üç
4-dörd
5-beş
6-altı
7-yeddi
8-səkkiz
9-doqquz
10-on
Больше 10 числа образуются очень просто:
11-on bir
12-on iki и т.д.
20-iyirmi
21-iyirmi bir
30-otuz
40-qırx
50-əlli
60-altmış
70-yetmiş
80-səksən
90-doxsan
100-yüz
200-ikiyüz
300-üçyüz
1000-min

Числительные, как и прилагательные не изменяются по лицам и падежам.При существительных.

bir adama-одному человеку
yeddi adamdan-от семи человек
gözəl qıza-красивой девушке

Порядковые числительные образуются с помощью аффикса: -inci-, ıncı-, -üncü-, uncu-

birinci-первый
ikinci-второй
üçüncü-третий

[Sitara]

Пример:

Atamın altı oğlu var. Böyüyün otuz iki yaşı var. Altıncısının isə on iki yaşı var.
У моего отца 6 сыновей. Старшему 32 года. А шестому - 12 лет.

Составные порядковые числительные образуются с помощью аффикса -inci-,-üncü-к последней цифре числа.

1945-тый- min doqquzyüz qırx beşinci

Однако числительные и прилагательные изменяются по лицам и падежам, когда они заменяют предмет, к которому они относятся.

beşinci adama-beşinciyə
пятому человеку-пятому

Предметы, определяемые числами, употребляются в единственном числе.

[Sitara]

Числа отвечают на вопросы:

neçə?, nə qədər?- сколько?
neçə dənə?-сколько штук?
neçə nəfər?-сколько человек?
neçə dəfə?-сколько раз?
hansı?, nəçənci?-который?

Названия дней недели могут быть в двух вариантах:

birinci gün, bazar ertəsi-понедельник
ikinci gün, çərşənbə axşamı-вторник
üçüncü gün, çərşənbə (günü)-среда
dorduncu gün, cümə axşamı-четверг
beşinci gün, cümə (günü)-пятница
altıncı gün, şənbə (günü)-суббота
yeddinci gün, bazar (günü)-воскресение

Запомните:

həftə-неделя
gündə-каждый день, в день
hər gün-каждый день
il-год

ildə, ayda, həftədə, gündə 1,2,3,...dəfə.
1,2,3,...раза в год, месяц, неделю, день.

[Sitara]

Дополнительный материал.

cüt regem-четное число
tək regem-нечетное число

Четыре арифметические действия-Dörd xəsab əməli.

toplama-сложение
3+4=7 üç üstə gəl dörd bərəbərdi yediye.

çıxma-вычитание
6-5=1 altıdan çıx beş bərəbərdi bir.

vurma-умножение
7x8=56 yeddini vur sekkizə bərəbərdi əlli altıya

bölmə-деление
18:9=2 on səkkizi böl doqquza bərəbərdi ikiye

kəsr-дробь
tam-целые

0,2-sıfır tam onda iki
6,5-altı tam onda beş
2/3-üçdə iki
5 4/7-beş tam yeddidə dörd

bir saat evvel-час назад
bir saat sonra-через час

[Sitara]

vaxt, zaman-время
saat-час
dəgıgə-минута
sanıyə-секунда
Saat neçədır?-который час?
Saat neçədə?-в котором часу?
Siz saat neçədə gələcəksiniz?-в котором часу вы придете?
7:13 saat yeddi on üç dəgigə
3:15 saat üç on beş dəgigə
10:30 saat on birin yarısı
1:45 saat iki on beş dəgigə galıb

[Sitara]

Tekst 1.

Bizim küçədə üç dənə mağaza var. Mən anamla mənə məktəb şeyləri almaq üçün getdim. Əvvəlcə böyüyünə getdik. Orada hər şey var idi. Biz on dəftər, beş-altı karandaş, iki qələm və bir dənə qəşəng çanta aldıq. Mən hər şeyi çantaya qoydum. Sonra mənə palto aldıq. Mən anama dedim ki mən qarasını istəyirəm. Bu mağazada qara paltolar var idi, ancaq onlar mənə böyük idi. Küçənin aşağısında bir balaca mağazada paltonu gördük və aldıq.

Tekst 2.

Bizim məktəbimizin birinci mərtəbəsində altı otaq var. Axşam o otaqlarda ayrı-ayrı dərnəklər işləyir. Birinci otaq rəqs dərnəyi üçün, ikinci- ingilis dili dərnəyi üçün, üçüncüsü- isə dram dərnəyi üçündür. Respublika sarayında da bu və ayrı dərnəklər var. Orada dörd dərnək üçüncü mərtəbədə, üçü isə dördüncü mərtəbədədir. Oraya çox uşaq gəlir və dərnəklərdə rəqs, xarici (rus, ingilis, fransız) dillərini, muziqini və ayrı şeyləri öyrənir. Mənim dərnəyim yuxarı mərtəbədədir. Mən balaca bacımla bir yerdə oraya həftədə iki dəfə gedirik. Bizi çox yaxşı müəllimlər öyrədirlər.

Прочитайте, переведите.

[Sitara]

İki böyük mağaza.

Şəhərin mərkəzində iki böyük mağaza var. Dünən mən uşaqlarımı yığdım və bu mağazalara getdim. Birincisindən mən balaca oğlum və qızım üçün ayaqqabı(ları) aldım. Sonra biz çıxdıq və ikinci mağazaya tələsdik. Bu mağazada biz dörd-beş paltoya baxdıq, onları dəyişdik, satıcı ilə danışdıq, ancaq həç nə almadıq, ona görə ki, onlar ya balaca, ya böyük ya da ayrı rəngdə idi, biz isə qarasını istədik. İkinci mağazada biz yaxşı qara palto gördük, ancaq o balaca idi və mən böyük oğluma həç nə almadım. Biz bir saat mərkəzi gəzdik, mən onlar üçün şirin su və evə iki kilo alma aldım və evə qayıtdıq. Mən iki kilo çörək aldım. Axşam biz yeməyimizi yedik və televizora baxdıq.

[Sitara]

Найдите эквиваленты предложений. Выучите их.

Эти деньги для тебя.
Он(она) спустился на 1 этаж.
Никогда не возвращайся с пути.
Я танцую во дворце.
Этот иностранец выучил аз. язык.
Это- нелегкая работа.
Наш офис в центре.
Здесь все есть.
Ты ничего не положила в сумку.
Поэтому я пришел сюда.

Mən sarayda rəqs edirəm.
Bu xarici Azeri dili öyrənib.
Sən çantaya heç nə qoymadın.
Bizim ofisimiz mərkəzdədir.
Ona görə mən buraya gəldim.
O birinci mərtəbəyə düşdü.
Bu pul sənin üçündür.
Yoldan heç vaxt qayıtma.
Burada hər şey var.
Bu asan iş deyil.

[Sitara]

Диалог.

-Salam, Rüfət! Necəsən?
-Salam, Nadir! Yaxşıyam. Çox sağ ol. Sən necəsən?
-Mən də yaxşıyam. Sağ ol. Sən haradan gəlirsən?
-Mən İnstitutdan gəlirəm. Bəs sən?
-Mən bu gün İnstitutda olmamışam. Mən kitabxanaya getdim. İndi oradan gəlirəm.
-Sən tarix dərsini oxumuşsan? Məndə o kitab yoxdur.
-Məndə də yoxdur. Kitabxanada oxudum və dərsi yaxşı öyrəndim.
-Mən bu dərsi oxumadım. İndi də heç nə bilmirəm.
-Sən də kitabxanayə get. Bura bax, sən Laləni görmüşsən?
-Hə. Sizin qrupunuz aşaqı mərtəbədə idi.
-O nə dedi?
-Dedi ki, səni görmək istəyir, ona görə ki, sən teatr dərnəyində də deyildin.
-Mənim indi vaxtım yoxdur. Ancaq mən hər Cümə günü oraya gedirəm. O, isə Cümə günü oraya getmir. Yaxşı, bağışla, mən indi evə tələsirəm. Acam (голоден) işim də orada çoxdur. Yaxşıdır ki, səninlə rastlaşmışam. Sağ ol!
-Sağ ol. Görüşərik!

Репетиторы иностранных языков говорят, что если просто заучивать наизусть диалоги, спустя какое-то время волшебным образом, вдруг заговоришь на этом языке...

[Sitara]

Turistlər.

Yayda çox turist Bakıya gəlir. Bu vaxt hava isti olur və onlar hər yerə ekskursiyaya gedirlər. Mənim adım Əlidir. Mən bələdçi-tərcüməçiyəm və onlarla bizim şəhərimizin maraqlı yerlərinə gedirəm. Bu dəfə biz əvvəlcə tarix muzeyinə getdik. Onlar şəkillərə baxdılar, mən isə onları Azerbaycanın tarixi ilə tanış etdim.
Sonra biz yuxarı Şəhidlər Xiyabanına (Вверх, по аллее Шехидов) çıxdıq. Onlar şəhidlərin adlarını, yaşlarını oxudular, gördülər ki, şəhidlər çox cavan idilər. Oradan biz düşdük və İçəri Şəhərə getdik. (Спускаемся в Старый город). Orada küçələri gəzdik. Onlar köhnə və təzə evlərə baxdılar. Sonra onlar yemək və istirahət etmək üçün mehmanxanaya getdilər.
Onlar mərkəzi yaxşı tanımışlar. Axşam onlar tez-tez şəhərə çıxıblar, şəhərin mərkəzində gəziblər, kino-teatrlara gediblər. Ona görə səhər biz əvvəlcə Respublika stadionuna getdik. Orada bir saat qaldıq, futbola baxdıq.
Stadiondan sonra biz mehmanxananın avtobusu ilə Azadlıq meydanına (с гостиничным автобусом на площадь Свободы) gəldik. Meydandan bizim denizkənəri parkın yanındadır ( от площади приморский парк близко). Bir-iki saat parkda gəzdik, denizə gəmilələ baxdıq və sonra Respublika sarayına getdik. Orada böyük tamaşa var idi. Mügənnilərə qulaq asdıq. Rəqs qrupları çox qəşəng rəqs etdilər.
İki gün səhərdən axşamacan turistlər Bakının hər bir maraqlı yerini gördülər. Onlar mənə dedilər ki, onlar iki günə heç vaxt bu qədər şey görməyiblər (За два дня невозможно столько вещей посмотреть), onlar Bakıda çox maraqlı istirahət ediblər.

[Sitara]

"Biri var idi, biri yox idi...."- так начинаются многие азербайджанские сказки.
Угадайте сказку по ее началу:

"Biri var idi, biri yox idi. Bir balaca qız anası ilə yaşadı. Onların qəşəng ev vardı. Bu evın qabaqında çox güllər vardı. Qızın nənəsı uzaq yaşadı. Bir gün bu qız çörəki, südü, yağı aldı, çantada qoydu və nənəyə getdi. O məşədə getdi. Ancaq orada bir böyük qurd yaşadı. Qız bu qurdla rastlaşdı...

[cinara]

Sitara, красная шапочка?

[Sitara]

Ну, да.. Может, у тебя есть еще какие-нибудь несложные сказки?

[Sitara]

Tikiş fabrikində. Швейная фабрика. (Дополнительный материал)

Müəllim dünən bizi tikiş fabrikində ekskursiyaya apardı. Fabrikin sexləri geniş və işiqlıdır. Biz evvəlcə hazırlıq sexində olduq.
Orada ağ, qırmızı, yaşıl, sarı, çəhpayı, qara rəngli parçalar qördük. Sonra biçmə və tikmə sexlərinə getdik. Tikiş maşınlarının
işləməyinə baxdıq. Fəhlələrlə söhbət etdik. Onlar bizə maşınların iş üsulu haqqında məlumat verdilər. Bu maşınlar işi xeyli
yüngülləşdirir. Biz fəhlələrə təşəkkür etdik. Ekskursiyadan çox razı qaldıq. Ertəsi gün "Tikiş fabrikində" adlı inşa yazdıq.

Tikiş fabriki-швейная фабрика
hazirlıq sexi-заготовочный цех (подготовительный)
biçmə sexiкроечный цех
tikmə sexi-пошивочный цех
söhbət-беседа
haqqında-о нем
məlumat vermək-сообщить
xeyli-значительно, гораздо
yüngülləşdirmək-облегчить
razı qaldıq-довольны остались
ertəsi gün-на следующий день
inşa-сочинение

[Sitara]

parça-ткань
işıqlı-светлый
geniş-широкий

[Sitara]

Упражнение. (Дополнительный материал)

Спишите текст, стоящие в скобках глаголы неопределенной формы поставьте в форме прошедшего времени.

Ad günum.

Dünən ad günum idi. İyirmi yaşım (tamam olmaq). Atam, anam, qardaş və bacılarım məni (təbrik etmək).
Axşam rohumlarım və dostlarım bizə (gəlmək). Onlar da məni (təbrik etmək).
Əmim də bizə (gəlmək). O mənə kitab (bağışlamaq). Dayım (gələ bilməmək). O, teleqram (göndərmək).
Qonaqlar saat 8-də masanın arxasında (əyləşmək) və (şam etmək). Cavanlar (rəqs etmək). Mən çox (razı qalmaq).

tamam-целый, полный
arxasında-за
əyləşmək-садиться, усаживаться